MENU

Opracowania - zasoby

Wdrożenie Zewnętrzną przestrzeń publiczną należy zlokalizować w miejscu, z którym styka się kilka ścieżek (szlaków, ciągów pieszych), jak w każdej innej przestrzeni wspólnej (Common Areas At The Heart [129] – wspólne wewnętrzne obszary); w „wybrzuszeniu” (bulge) ciągu pieszego (Path Shape [121] – kształt szlaku); lub wokół placu (skweru) (Activity Pockets [124] – gniazda aktywności); można użyć otaczających elewacji (Building Edges [160] – krawędzie budynków) do zdefiniowania jej granic (krawędzi); można ją tworzyć jak każdą inną przestrzeń zewnętrzną, z kolumnadą, pod na wpół zakratowanym zadaszeniem (Outdoor Room [163] – przestrzeń zewnętrzna); być może warto utworzyć obok niej otwarty dziedziniec (Courtyards Which Live [115] – żyjące dziedzińce), arkady (Arcades [119] – arkady) wokół krawędzi tej przestrzeni, lub inne proste przekrycie (markizę, namiot  – Canvas Roofs [244] – płócienne zadaszenia) oraz miejsca do siedzenia dla okazjonalnego odpoczynku (Stair Seats [125] – siedzenia na schodach, Seat Spots [241] – miejsca do siedzenia) ...

Alexander w swojej książce prezentuje 253 wzorce, z tym, że dla planowania przestrzennego szczególnie użytecznych jest 126 wzorców. Pozostałe generalnie dotyczą projektowania architektonicznego, ale również mogą stanowić źródło gotowych przepisów dla zagadnień kształtowania zagospodarowania działki budowlanej, usytuowania, gabarytów i estetyki zabudowy. Spośród tych 126, 94 wzorce dotyczą struktur wielkoskalowych, a pozostałe 32 dotyczą kształtowania wnętrz urbanistycznych, powiązań zabudowy z systemem transportowym i przestrzenią publiczną. Wzorce pogrupowane są w zestawy dotyczące kolejnych poziomów zarządzania i kształtowania przestrzeni oraz charakterystycznych form organizacji społeczeństwa oraz jego aktywności, na tych poziomach:

I. Podział państwa. II. Regionalna struktura obszarów miejskich i wiejskich. III. Główna struktura przestrzenna miasta. IV. Podział samorządowy miasta. V. Powiązania podstawowych struktur i wspólnot. VI. Polityka przestrzenna wspólnot samorządowych. VII. Lokalne centra. Lokalna przestrzeń życia. VIII. Przestrzeń pracy pomiędzy strefami mieszkaniowymi. IX. Węzły i powiązania lokalnej sieci osadniczej. X. Przestrzeń życia indywidualnego i społecznego. XI. Wspólne otoczenie. XII. Małe i wielkie rodziny. XIII. Grupy pracy i nauki. XIV. Lokalne obszary zakupów i miejsca zebrań. XV. Kompozycja zespołu zabudowy. XVI. Zabudowa i jej otoczenie. XVII. Forma zabudowy i jej powiązania z otoczeniem. XVIII. Dostęp do wnętrza zabudowy.

Wzorce są ze sobą silnie powiązane. W każdym wzorcu występują referencje do wzorców wyższego rzędu tworzących kontekst, oraz wzorców niższego poziomu realizujących ten wzorzec. Ta sama przestrzeń może być kształtowana w różnych aspektach, używając różnych wzorców. Dopiero kombinacja wzorców odnoszących się do: poziomu zarządzania, topologii sieci przestrzeni publicznych, topologii sieci usług, powiązania z systemem transportowym oraz kompozycji wnętrza urbanistycznego – daje skończony opis tego, co chcemy osiągnąć. To samo odnosi się do elementów związanych z obsługą miasta, zarządzania dostępnością, ochroną istotnych wartości itd...

Podział przestrzenny – poziomy organizacji społeczeństwa oraz jego obsługi

W modelu Alexandra, podobnie jak w innych metodach, podstawą kształtowania przestrzeni jest zdefiniowanie podziału terytoriów zarządzania na różnych poziomach organizacji społeczeństwa. W ramach terytoriów powstają ośrodki związane z obsługą społeczności lokalnej i koncentracją życia społecznego. Stanowią one węzły łączone przez system transportowy, ale również przez system przestrzeni publicznych. System powiązań stanowi w pewnym sensie analogię do modelu Kevina Lyncha3, który wyróżnia w przestrzeni zamieszkanej ścieżki, krawędzie, dzielnice, i węzły[5][6].

Położenie przestrzeni publicznych w hierarchii zarządzania stanowi kontekst, w którym te przestrzenie będą funkcjonowały. Dla ich kształtowania istotna jest liczebność społeczności, wielkość terytorium i potrzeby, które musi ona wspólnie zaspokoić. Model Alexandra poszukuje dróg tworzenia przestrzeni bliskiej i przyjaznej człowiekowi oraz społeczności, w której on żyje. Społeczeństwo współczesne charakteryzuje się skomplikowanymi relacjami politycznymi, kulturowymi i gospodarczymi. Musi organizować się wokół zadań, których efektywna realizacja wymaga zróżnicowanych obszarów obsługi. Wielkie narody, wielkie państwa, międzynarodowe korporacje, tworzą rozbudowane i skomplikowane instytucje, tracąc ze swojego horyzontu działań indywidualnego odbiorcę usług. Człowiek w takich warunkach traci swoją podmiotowość. Odpowiedzią na to zagrożenie jest właściwa organizacja społeczeństwa, w ścisłym związku z terytorium, na którym będzie ona gospodarzem. Odpowiednie proporcje terytoriów i jednostek osadniczych, odpowiedni kształt i powiązanie ze środowiskiem naturalnym, właściwy zestaw kompetencji, mogą dać szansę utrzymania podmiotowości obywateli i społeczności lokalnych oraz zapewnić oczekiwaną jakość życia. Istotne jest, aby zarządzanie koniecznymi świadczeniami było organizowane i kontrolowane na możliwie najniższym poziomie, który pozwala obywatelom skutecznie wpływać na ich jakość, cenę i dostępność. Wartością dodatkową będzie tu również aktywizacja ludzi, rodzin i wspólnot, które w rezultacie wyzwolą twórczy styl życia i aktywne budowanie własnej cywilizacji. Służą temu wzorce:

Independent Regions [1] - Samodzielne regiony (w oryginale „niepodległe regiony”); The Distribution Of Towns [2] - Rozkład miast (rozmieszczenie i wielkość miast); City Country Fingers [3] - Miejsko-wiejskie zatoki (w oryginale „palce”); Agricultural Valley [4] - Dolina rolnicza; Lace Of Country Streets [5] - Koronka dróg wiejskich; Country Towns [6] - Małe miasteczka; The Countryside [7] - Obszary wiejskie; Magic of The City [10] - Magia miasta oraz

Mosaic of Subcultures [8] - Mozaika subkultur; Community of 7000 [12] - Wspólnota 7000; Identifiable Neighborhood [14] – Sąsiedztwo z którym można się utożsamić; House cluster [37] - Skupisko domów; The Family [75] - Rodzina; Work Community [41] - Wspólnota pracy.

Powyższe wzorce opisują zhierarchizowaną strukturę organizacji przestrzeni, na przykład miasta. Przy czym społeczeństwo miasta ma być kształtowane „od dołu”, a ważnym kryterium tworzenia wspólnot stanowi czynnik kulturowy i cywilizacyjny, związany z samoidentyfikacją ich członków. Tworzenie się żywych i trwałych więzi międzyludzkich, przeciwdziałających anonimowości, zawsze opiera się na indywidualnych relacjach. Więzi te rodzą się we współdziałaniu w inicjatywach lokalnych, we wspólnej pracy, w organizowaniu kształcenia dzieci i młodzieży oraz innych wspólnych przedsięwzięciach, jak również we wspólnej zabawie. To co stanowi spoiwo społeczności, katalizator powyższej aktywności, to więź kulturowa i wspólnota wartości. Nie chodzi tu wyłącznie o zagadnienia o charakterze etnicznym, czy też religijnym, choć również one mogą mieć wpływ na wybór miejsca osiedlenia. Istotne są tutaj prozaiczne sprawy, takie jak rytm dnia, sposób spędzania wolnego czasu, charakter życia nocnego, czy wręcz przeciwnie – poszanowanie ciszy nocnej.

W tym kontekście, idea budowy miasta z tożsamością polega na tym, aby zarówno więzi, jak i cechy kulturowe oraz cywilizacyjne, wpisać w przestrzeń, którą ta społeczność zamieszkuje. Relacje między mieszkańcami należy wzmocnić identyfikacją z otoczeniem. Również uczestnictwo w życiu społeczeństwa na różnych poziomach nakładać się będzie z postrzeganiem przez człowieka kolejnych kręgów otaczającej przestrzeni.

Kluczem jest znalezienie właściwych proporcji zagnieżdżających się jednostek. Zbyt małe jednostki na określonym poziomie zarządzania będą niewydolne. Zbyt duże i zbyt jednorodne będą tworzyć getta, której społeczność narzucać będzie jednostce zuniformizowany styl życia. Proponowane wzorce określają przedziały wielkości tych jednostek:

1. Region  8 000 000 ludzi.
2. Metropolia (The major city) 500 000 ludzi.
3. Wspólnoty, małe miasta, miasteczka (Communities) 5 000 – 10 000 ludzi.
4. Sąsiedztwa, (okręgi sąsiedzkie - Neighborhoods) 500 – 1 000 ludzi.
5. Skupiska domów – strefy zamieszkania (House Clusters) 30 – 50 ludzi.
6. Rodziny lub grupy pracy (Families, work groups) 1 – 15 ludzi.

Zagnieżdżające się struktury mają stanowić przestrzeń, z którą można się identyfikować. A to znaczy, że musi istnieć granica, aby można było oddzielić to co „u nas” od tego co „u nich”. W ten sposób określany jest sposób rozdzielania, ale nie izolowania społeczności lokalnych – prezentują to wzorce:

Subculture Boundary [13] - Rubież subkultury; Neighborhood Boundary [15] - Rubież sąsiedztwa; Ring Roads [17] – Obwodnice; Industrial Ribbon [42] - Pasmo przemysłowe; Main Gateways [53] - Bramy główne.

Alexander proponuje rozwiązania, które będą sprzyjać budowie tożsamości jednostek osadniczych, ale zapobiegać ich hermetyzacji. Kształtowane wspólnoty i sąsiedztwa winny być oddzielone raczej „błonami półprzepuszczalnymi”, na podobieństwo biologicznych komórek, niż szczelnymi przegrodami. W modelu Alexandra „boundary” to raczej pas, pasmo, a nie linia, z którą kojarzy się granica. Tłumacząc więc słowo „boundary” proponuję historyczne pojęcie „rubież”, a więc pas wolny od osadnictwa pomiędzy „opolami”, zwany też „pustką” (od którego pochodzi zresztą słowo „puszcza”). Rubież nie jest nieprzenikalną granicą, może być miejscem spotkań i wymiany, ale zapewnia czytelne wyodrębnienie jednej jednostki od innej. Funkcję rubieży można więc powiązać z barierami naturalnymi (rzeki, cieki wodne, pasma zieleni, na podobieństwo dawnych puszcz) oraz strefami o odmiennych funkcjach, takich jak np. pasma przemysłowe, korytarze oraz układy transportowe, np. obwodnice. Natomiast dostęp do jednostki osadniczej, winien odbywać się poprzez czytelną bramę (Main Gateways [53]), podkreślającą punkt przejścia rubieży – wkroczenia na określone terytorium.

Osadnictwo winno rozwijać się wokół świadomie zdefiniowanych „zarodków krystalizacji”. Te miejsca odgrywają ważną rolę w kształtowaniu tożsamości i życia jednostek osadniczych. Nazwane są one „strefami wymiany” (znaczenie słowa interchange jest podwójne: rozwidlenie dróg i wymiana) – odzwierciedla to historyczny mechanizm lokalizowania osadnictwa na skrzyżowaniach szlaków. Wokół takich przestrzeni publicznych kształtują się węzły aktywności (Activity Nodes [30]), a te z kolei otaczają kręgi osadnictwa o coraz mniejszej gęstości. Tę strukturę definiują wzorce:

Eccentric Nucleus [28] - Mimośrodowe jądro; Interchange [34] - Rozwidlenie – strefa wymiany; Activity Nodes [30] - Węzły aktywności; Degrees of Publicness [36] - Stopnie publicznego otwarcia; Density Rings [29] - Kręgi gęstości osadnictwa; House cluster [37] - Skupisko domów; Row Houses [38] - Zabudowa szeregowa; Housing Hill [39] - Osiedle na wzgórzu.

Obszar strefy wymiany, węzła aktywności i najbliższych kręgów o wysokiej intensywności zainwestowania tworzy rdzeń jednostki (jądro – nucleus). Jądro jednostki przesunięte jest mimośrodowo ku jej rubieży, w pobliżu bramy głównej, której wyjście zorientowane jest w kierunku jądra jednostki wyższego poziomu zarządzania (Eccentric Nucleus [28]). Jest to przestrzeń szczególna z punktu widzenia kształtowania przestrzeni publicznej. Jeżeli zdefiniujemy jądro jednostki osadniczej, to w dużej mierze przesądziliśmy o lokalizacji węzła przestrzeni publicznej.

Gdy są zdefiniowane węzły, rolą transportu jest jest połączyć fizycznie. Tak buduje się szkielet systemu transportowego (Web Of Public Transportation [16], Parallel Roads [23], Network of Paths and Cars [52]), łączącego węzły aktywności utworzone wokół stref wymiany. System transportowy opisują wzorce:

Web of Public Transportation [16] - Pajęczyna transportu publicznego; Local Transport Areas [11] - Lokalne obszary transportowe; Ring Roads [17] – Obwodnice; Mini-Buses [20] - Drobny transport publiczny na telefon; Nine per cent parking [22] - Dziewięcioprocentowa powierzchnia parkingowa; Shielded parking [97] - Osłonięty parking; Small Parking Lots [103] - Małe parkingi; Parallel Roads [23] - Równoległe drogi; Looped Local Roads [49] - Okrężne drogi lokalne; T Junctions [50] - Skrzyżowania „T”; Green Streets [51] - Zielone ulice; Network of Paths and Cars [52] - Sieć ścieżek i dróg.

Alexander podkreślając wagę systemu transportowego poświęca wiele miejsca metodom, mającym ograniczyć jego uciążliwość i zapobiec jego dominacji w strukturze przestrzennej. Istotne jest, aby transport kołowy, nie kreował zmotoryzowanego stylu życia. Stąd proponuje się rozwiązania równoważące różne sposoby przemieszczania, zmierzające do ich wzajemnego uzupełniania. W modelu transportu nacisk położony jest na ruch pieszy, rowerowy i transport publiczny.

Koncepcja Alexandra stanowi zdecydowany odwrót od modelu funkcjonalistycznego. Zaleca się wzajemne przeplatanie różnych funkcji, które służą mieszkańcom i kształtują ich życie we wszystkich aspektach. Służyć to ma opisanemu na wstępie powiązaniu przestrzeni pracy i zamieszkania w jedną całość. Założenia te opisują wzorce:

Household Mix [35] - Mieszana forma zabudowy mieszkaniowej; Scattered Work [9] - Rozproszona praca; Industrial Ribbon [42] - Pasmo przemysłowe; Web of Shopping [19] - Sieć zakupów; Shopping Street [32] - Ulica handlowa; Market of Many Shops [46] - Galeria handlowa; Health Center [47] - Ośrodek zdrowia; Housing in Between [48] - Zabudowa usługowa i publiczna: „mieszkaniówka pomiędzy”.

Jednostka osadnicza ma tworzyć mikrokosmos: tu się mieszka, pracuje, uczy, wypoczywa, leczy, spotyka, dyskutuje i decyduje o wspólnych sprawach. Wzajemne uciążliwości winny być łagodzone przez ograniczanie skali lub świadome kształtowanie przestrzeni publicznej, terenów zielonych, które pełnić będą rolę izolacyjną. Wyklucza się gigantyczne, monofunkcyjne i oddalone od siebie strefy przemysłowe, mieszkaniowe i usługowe. Miejsca pracy należy lokalizować w sąsiedztwie miejsc zamieszkania, tak aby jedne i drugie mógł powiązać układ ciągów pieszych i ścieżek rowerowych.

Kształtowanie przestrzeni publicznych przy użyciu języka wzorców

W modelu Alexandra przestrzeń publiczna stanowi jedno z kluczowych zagadnień w spójnej wizji kształtowania środowiska życia człowieka. Tak jak system transportowy można porównać do krwioobiegu, tak przestrzeń publiczna stanowi: na wyższym poziomie struktury miejskiej – system nerwowy organizmu miasta, a na niższym – „tkankę łączną” poszczególnych organów, z których zbudowany jest ten organizm.

Przestrzeń publiczna jest szczególnym przypadkiem przestrzeni ogólnodostępnej zlokalizowanej wewnątrz jednostki osadniczej. Wszystkie wzorce Alexandra służą temu, aby przestrzeń publiczna utworzyła miejsca spotkań społeczności lokalnych osiedli, dzielnic i miast w celu budowania więzi społecznych oraz ich tożsamości. Przestrzeń publiczna ma spajać terytorium ale i jednoczyć mieszkańców jednostki osadniczej. Dlatego jej najważniejszy punkt, jądro (Eccentric Nucleus [28]), winno kojarzyć się z uczestnictwem członków wspólnoty we współdecydowaniu o jej losach. Z drugiej strony, między przestrzenią prywatną mieszkańca, a centrum życia społeczności, nie powinno być strefy, której rola dla mieszkańców byłaby obojętna. Omawiany model wiąże rdzeń z najdalszym zakątkiem każdego sąsiedztwa. Wspólny obszar stanowi zlewnię, prowadzącą od źródeł, czyli prywatnego domu, do głównego nurtu, którym żyje cała wspólnota.

W systemie przestrzeni publicznych można wyróżnić cztery grupy komponentów. Pierwszą są punkty koncentracji życia i aktywności jednostek osadniczych, w których są urządzone miejsca spotkań (place, rynki), tworzące elementarne przestrzenie publiczne. Drugą grupą są powiązania wzajemne pomiędzy tymi centrami. Trzecią, obiekty decydujące o charakterze funkcjonalnym tych przestrzeni. Ostatnią, choć ważną, są elementy kształtujące estetykę i atrakcyjność.

Konstruowanie przestrzeni publicznej

Przestrzeń publiczna stanowi układ nerwowy wspólnoty: kreuje jej ośrodek centralny i szlaki wiodące do niego. Powinna zaczynać się za drzwiami wejściowymi domu. Dzięki temu tworzy się bezpośredni związek mieszkańca ze wspólnotą, w której żyje. Brak tej ciągłości, „ziemia niczyja”, osłabia tę identyfikację. Od bramy domu zaczynają się coraz wyżej zorganizowane formy wspólnej przestrzeni. Takie stopniowanie jest proponowane we wzorcu Degrees of Publicness [36]. To zapewnia ciągłość przejścia: bariery są czytelne, ale przenikalne, są stopniowane, adaptując mieszkańca do coraz bardziej oficjalnego charakteru. Po wewnętrznej stronie, symetrycznie, prywatność też jest stopniowana – Intimacy Gradient [127]. Przestrzeń publiczną opisują wzorce:

Common Land [67] - Wspólnotowy grunt; Public Outdoor Room [69] - Przestrzeń publiczna; Activity Nodes [30] - Węzły aktywności; Small Public Squares [61] - Małe place ogólnodostępne (skwery); Promenade [31] - Promenada;

Common Land [67]. Wzorzec opisuje przestrzeń publiczną sąsiadującą bezpośrednio ze sferą prywatną. Wypełnia ona obszar pomiędzy osobistą własnością, a punktami docelowymi codziennych szlaków przemieszczania się. Jest też sceną tworzenia się społeczności sąsiedzkiej. Niegdyś za furtką była ścieżka lub ulica, na której leniwie toczyło się życie: mijający się sąsiedzi wymieniali informacje, rozmawiali, bawiły się dzieci. Obecnie ten teren zawłaszczony został przez transport, ze swoimi charakterystycznymi niebezpieczeństwami, uciążliwością i regulacjami. Alexander sformułował ten problem następująco:

Bez wspólnej ziemi, żaden społeczny system nie przetrwa ([1] strona 336).

Współcześnie o taką wspólną ziemię za furtką coraz trudniej. Planista winien tę przestrzeń świadomie wyodrębnić i zabezpieczyć przed wszechobecnością motoryzacji. Można to przeprowadzić w ten sposób:

Należy zachować ponad 25 % ziemi w skupisku domów jako wspólny grunt, który z nimi się styka lub jest bardzo blisko nich. Ważne: należy zachować ostrożność w otwarciu dostępu dla samochodów; w żadnym wypadku nie można pozwolić na ich dominację na tym gruncie ([1] strona 340).

Public Outdoor Room [69]. Dla najniższego poziomu zarządzania (Identifiable Neighborhood [14]) Alexander definiuje formę przestrzeni publicznej we wzorcu Public Outdoor Room [69] (niemal w całości zaprezentowany, jako przykład na str. 3). Jest to właśnie „elementarna przestrzeń publiczna”, stanowiąca niejako jej archetyp. Wzorzec ten będzie w zmodyfikowanej formie, w różnej skali i wielkości, używany na różnych poziomach organizacyjnych miasta.

Activity Nodes [30]. Dla każdego poziomu zarządzania przestrzeń publiczna winna być zlokalizowana wewnątrz „węzła aktywności”, czyli centrum usługowego jednostki. Węzły te same w sobie nie tworzą przestrzeni publicznej, ale stanowią dobre środowisko, aby wewnątrz nich taką przestrzeń wykreować. Wzorzec ten przeciwdziała rozpraszaniu usług publicznych i komercyjnych.

Problem: Placówki publiczne (gminne, wspólnotowe) rozproszone osobno w całym mieście są bezużyteczne dla kreowania życia miasta ([1] strona 164).

Rozwiązanie: Należy utworzyć węzły aktywności w ramach obszaru wspólnoty (gminy, dzielnicy), rozmieszczone w odległości 250 – 300 m od siebie. Najpierw należy zidentyfikować istniejące miejsca, gdzie wydaje się, że koncentrują się działania społeczności lokalnej. Następnie należy przekształcić bieg szlaków (ścieżek, powiązań) w dzielnicy tak, aby przeprowadzić przez te punkty tak wiele z nich, jak tylko możliwe. Zapewni to uformowanie w tych miejscach „węzłów” na sieci szlaków. Następnie, w centrum każdego węzła należy utworzyć mały publiczny plac (skwer) i otoczyć go kombinacją obiektów gminnych (wspólnotowych), sklepów, które będą się wzajemnie wspierać ([1] strona 166).

Small Public Squares [61]. Mały plac ogólnodostępny (publiczny), który wypełnia węzeł aktywności, stanowi elementarną przestrzeń publiczną na poziomie dzielnicy i miasta. Jest to realizacja wzorca Public Outdoor Room [69].

Problem: Miasto potrzebuje placów publicznych; stanowią one największe przestrzenie publiczne (tłumaczyć można bardziej dosłownie ogólnodostępne salony), które miasto posiada. Ale kiedy stają się one zbyt wielkie, wyglądają i sprawiają wrażenie opustoszałych ([1] strona 311).

Proponowane rozwiązanie może wydać się bardzo dyskusyjne: Alexander zaleca jak najmniejsze place miejskie.

Rozwiązanie: Tworzony plac publiczny winien być znacznie mniejszy, niż pierwotnie się zakłada; zazwyczaj nie więcej niż 15 do 20 m szerokości, nigdy nie więcej niż 25 m. Ten wymóg stosuje się tylko do jego szerokości w krótszym rozmiarze. Dłuższy rozmiar placu może przekraczać powyższe ograniczenia ([1] strona 313).

Brzmi to bardzo rygorystycznie i trudno sobie to wyobrazić, gdyż większość znanych nam miasteczek ma rynki przekraczające te rozmiary. W omówieniu tego wzorca Alexander dostrzega konieczność wprowadzenia wyjątków (przykłady sprawdzonych historycznie rozwiązań: Plac Św. Marka w Wenecji, Trafalgar Square itp. – w Polsce znalazłoby się również wiele przykładów od Rynku Krakowskiego po Długi Targ w Gdańsku). Te wyjątki dotyczą wielkich centrów miejskich, „rojących” się od ludzi, miejsc lokalizacji funkcji miejskich o znaczeniu metropolitalnym, do których pośrednio odnosi się wzorzec Magic of The City [10]. Można z tego wywieźć bardziej ogólną prawidłowość: wzorzec Small Public Square ma zastosowanie w dzielnicy, w miasteczku, wsi gminnej czyli na terytorium tzw. wspólnoty. Jednostki grupujące wspólnoty, takie jak miasta, zespoły dzielnic, mogą mieć place większe, zlokalizowane w centrach usługowych wyższego rzędu i odpowiadających skali intensywności ruchu pieszego w tym centrum (wzorzec Pedestrian Density [123]).

Promenade [31]. Trzy pierwsze wzorce odnoszą się do węzłów sieci. Ostatni, prezentowany tutaj, dotyczy struktury liniowej. Promenada (Promenade [31]) stanowi jednocześnie element systemu obsługi, jak i powiązanie między innymi elementami (Activity Nodes [30]). Problem opisany tutaj jest analogiczny do wzorca Small Public Squares [61], który zmierza do koncentracji życia wspólnoty wokół pewnych instytucji. Promenada zmierza natomiast do skanalizowania przepływów pomiędzy centrami, również w celu ożywienia życia społeczności lokalnej.

Oprócz wzorców definiujących przestrzeń publiczną, Alexander dostarcza wykaz elementów zagospodarowania, w których granicach można ją ukształtować – są to: place, ulice, ciągi piesze, zieleń publiczna (skwery, parki), pasaże:

Small Public Squares [61] - Małe place ogólnodostępne (skwery); Promenade [31] – Promenada; Shopping Street [32] - Ulica handlowa ; Pedestrian Street [100] – Deptak; Looped Local Roads [49] - Okrężne drogi lokalne; Network of Paths and Cars [52] - Sieć ścieżek i dróg; Green Streets [51] - Zielone ulice; Accessible Green [60] - Zieleń ogólnodostępna; Small Public Squares [61] - Małe place ogólnodostępne (skwery); High Places [62] - Dominanty i punkty widokowe.

Role przestrzeni publicznej

Symboliczne centrum  – punkt orientacyjny i przestrzeń życia społeczności

Local Town Hall [44] - Lokalny Ratusz; Necklace Of Community Projects [45] - Naszyjnik Społecznych Projektów; University As A Marketplace [43] - Uniwersytet jak bazar; Small Services Without Red Tape [81] - Drobne usługi bez „czerwonej linii”;

Obywatele są członkami wieloszczeblowej społeczności. Aby była ona żywą wspólnotą niezbędne jest uczestnictwo mieszkańców w jej życiu na każdym poziomie organizacji, na którym realizowane są określone funkcje publiczne. Z każdym poziomem wiążą się określone zasady partycypacji obywateli w życiu publicznym. Uczestnictwo członków wspólnoty w jej życiu wymaga sceny, miejsca, w którym będzie się ono realizowało. Jej znaczenie i skala winna odzwierciedlać zasięg oddziaływania. Scena tworzy wymiar przestrzenny dla aktywności publicznej mieszkańców, który ułatwi intuicyjne gromadzenie się społeczności w celu uczestniczenia we wspólnych przedsięwzięciach, wydarzeniach i imprezach. Miejsca, z którymi kojarzą się organy przedstawicielskie, do których obywatele kierują się aby załatwić sprawy, zaspokoić potrzeby lub spędzić czas. Ta podstawowa rola realizowana jest przez jądro jednostki (Eccentric Nucleus [28]). Jego ukształtowanie, funkcje i wyposażenie winny umożliwić uczestnictwo członków wspólnoty we wspólnym zarządzaniu jednostką osadniczą. Ten postulat realizuje wzorzec Local Town Hall [44].

Local Town Hall [44]. Nie zawsze mieszkańcy, obywatele miasta, traktują ratusz jako obiekt wspólnoty. Doświadczamy to osobiście, że mówiąc ratusz, często myślimy „oni”. W wielu przypadkach decyduje o tym praktyka sprawowania władzy, biurokracja gubiąca misję, której samorząd winien służyć. Ten styl myślenia i działania znajduje swój wyraz w urbanistycznym i architektonicznym ukształtowaniu ośrodków władzy samorządowej: napuszony budynek w centrum lub monstrualny biurowiec, przed którym spaceruje strażnik miejski.

Alexander proponuje ukształtowanie kompleksu budynków samorządowych, który wymusi inne zachowania, zarówno obywateli, jak i ich przedstawicieli. Czyli znowu buduje się „scenę” dla przedstawienia o pożądanym scenariuszu.

Problem: Lokalny samorząd wspólnoty i lokalna kontrola sprawowana przez mieszkańców wykreują się wyłącznie wtedy, jeżeli wspólnota będzie dysponowała własnym ratuszem tworzącym jądro jej politycznej aktywności ([1] strona 237).

Mowa tu zarówno o symbolicznym postrzeganiu ratusza, jak i faktycznym mechanizmie uczestnictwa społeczności lokalnej w organizowaniu swojego życia oraz usług, które jej są niezbędne.

Rozwiązanie: Aby zapewnić rzeczywistą polityczną kontrolę funkcji lokalnych, należy ukształtować mały lokalny ratusz wraz z jego otoczeniem, dla każdej wspólnoty (Community of 7000 [12]), a nawet sąsiedztwa; należy go ulokować przy najruchliwszym skrzyżowaniu szlaków wiążących wspólnotę. Należy skomponować zespół obiektów ratusza z trzech części: arena służąca dyskusjom publicznym, usługi publiczne dookoła areny, przestrzeń do wynajęcia dla doraźnie tworzonych projektów publicznych ([1] strona 240).

Rozwiązanie to nie jest samoistne. Uzupełniają je bardziej szczegółowe propozycje aranżacji „areny”, organizacji usług publicznych oraz utworzenie styku z różnymi przedsięwzięciami społecznymi – dzisiaj powiedzielibyśmy aktywnością w ramach NGO (Non Government Organizations).

Wdrożenie: Należy urządzić arenę, tak aby uformowała serce przecinających się szlaków wspólnoty; winna być stosunkowo niewielka, wyłącznie tak duża, aby tłum mógł się łatwo zgromadzić, ale żeby nigdy nie sprawiała wrażenia niewypełnionej - Activity Nodes [30], Small Public Squares [61], Pedestrian Street [100]. Obiekty usług publicznych, tak małe, jak to tylko możliwe, będą umiejscowione dookoła areny - Small Services Without Red Tape [81]; dodatkowo trzeba zapewnić wystarczającą przestrzeń dla projektów społeczności wspólnoty, w pierścieniu wokół budynków, tak aby uformowały one zewnętrzny front ratusza - Necklace Of Community Projects [45] ([1] strona 241).

W tym miejscu trzeba wspomnieć o wzorcach Small Services Without Red Tape [81] – czyli małe instytucje usług publicznych bez „czerwonej taśmy” oraz Necklace Of Community Projects [45] – naszyjnik inicjatyw społecznych. Ta „taśma” odnosi się do malowanej na podłodze linii oraz napisu nad ladą: „Przy okienku może stać tylko jeden interesant”. Zalecenie w tym zakresie jest proste: jak najmniejsze placówki i jak najprostsze procedury. Natomiast ów „naszyjnik” to idea tworzonych ad hoc inicjatyw społecznych, bliska amerykańskiemu stylowi aktywności publicznej. Alexander nazywa je „grass roots movements”, przez analogię do nie zhierarchizowanych korzeni traw, w przeciwieństwie do ustabilizowanych inicjatyw, rozwijających się na podobieństwo korzeni drzew. Ratusz miejski winien godzić powyższe wymagania i tworzyć przestrzeń dla tak opisanej koegzystencji samorządu i inicjatyw „pozarządowych”.

Przestrzeń wspólna kreująca tożsamość społeczności

Tak ukształtowana scena zaczyna żyć. Przyciąganie instytucji i inicjatyw wypełnia ją ludźmi. Mieszkańcy ją oswajają, a jednocześnie nie zawłaszczają. Zaczyna wykształcać się osobiste przywiązanie do zabytków, symboli, pewnej estetyki, charakterystycznych obiektów, a te odczucia zaczynają być wspólne dla szerszej społeczności. Dodatkowym bodźcem wpisania przestrzeni publicznej we wspólną świadomość są obiekty stanowiące symboliczny identyfikator społeczności (Kolumna Zygmunta i Syrena w Warszawie, Neptun, Dwór Artusa i inne w Gdańsku). W ten sposób, przestrzeń ta staje się „nasza” i „wspólna”, a jednocześnie kształtuje się neutralny ale i bezpieczny grunt dla spotkań i przedsięwzięć.

W ślad za tym następuje identyfikacja z przestrzenią. Jest to możliwe dzięki wytworzeniu systemu skojarzeń: miejsce – wydarzenie. Mogą to być osobiste przeżycia, ważne chwile w życiu indywidualnych ludzi. Ale również istotne jest przeżywanie razem, z innymi członkami społeczności, ważnych momentów dla całej wspólnoty – momentów przełomowych i dramatycznych, wspólnego przeżywania żałoby i radości. Dla przykładu, taką rolę w Warszawie odgrywa Plac Piłsudskiego, w Gdańsku Plac Solidarności, w Pradze Václavské náměstí. Ten obszar postrzegania przestrzeni, zarówno osobistego, jak i oficjalnego, opisują wzorce:

Sacred Sites [24] - Najświętsze miejsca – nienaruszalne, nietykalne miejsca; Life Cycle [26] - Cykl życia; Holy Ground [66] - Święta Ziemia; Grave Sites [70] - Małe cmentarze; Birth Places [65] – miejsca narodzin, Master And Apprentices [83] – Mistrz i uczniowie (lub patron i aplikanci), Shopfront Schools [85] -  Szkoły w pierzei handlowej

Sacred Sites [24]. Tożsamość społeczeństwa u Alexandra opiera się również na historycznym fundamencie. Stąd środowisko, miasto, w którym żyje ta społeczność, musi przechowywać widoczne ślady przeszłości. To pomniki, przyrody i historii, ożywiają naszą świadomość.

Problem: Ludzie nie mogą podtrzymać swoich duchowych korzeni i związków z przeszłością, jeżeli materialny świat, w którym żyją, także nie utrwala tych korzeni. ([1] strona 132).

Wzorzec nakazuje, aby do takich miejsc podejść ze szczególną odpowiedzialnością: znaleźć sposób bezwzględnej ochrony, ale jednocześnie pozostawić je w zasięgu ludzi – ochrona bez dostępu pozbawi je wartości dla kultury i uniemożliwi przekazanie tego dziedzictwa kolejnym pokoleniom. Pogodzeniu tych sprzecznych potrzeb sprzyjają inne wzorce: Quiet Backs [59], Zen View [134], Tree Places [171], Garden Seat [176]. Natomiast realizacja opisana jest we wzorcach Holy Ground [66] oraz Grave Sites [70] – opisujące miejsca chroniące pamięć o ziemi, rodzinie i historii.

Life Cycle [26]. Więź z historią nie jest bierną świadomością swoich korzeni – to sposób korzystania z doświadczeń przeszłości. W pierwszym rzędzie zapewnia to więź międzypokoleniowa, tworząca warunki dla przekazanie dziedzictwa i doświadczeń przeszłości. W drugim to jedność kultury, rozumienia symboli, a także pielęgnacji pewnego stylu życia. Kultura tworzy swoisty przepis na życie, w którym rozpoznawalnymi znacznikami są wspólne etapy życia, przez które przechodzi każdy człowiek. Sposób ich przeżywania i sens, które im nadaje społeczność, tworzy wspólnotę kultury. Wymaga ona zdefiniowania oraz świadomego zmierzenia się z ludzkim cyklem życia. Wzorzec ten przedstawia cykl życia. Trzeba tak kształtować przestrzeń, aby kolejne etapy tego cyklu miały swoją lokalizację w przestrzeni, w przestrzeni znanej i swojskiej. Tu właśnie tworzy się system osobistych skojarzeń wydarzenie – miejsce. Każde wyzwanie życiowe, szczególnie to, które wiąże się z wysiłkiem pokonania kolejnego progu, powinno kojarzyć się z konkretną instytucją, obiektem lub miejscem. Wzorzec ten nie dotyczy bezpośrednio przestrzeni publicznej. Opisane jest tu pożądane wyposażenie jednostki osadniczej, aby służyła ludziom w każdym wieku. Ponieważ większość obiektów realizujących cykl życiowy, ma być zlokalizowana w węzłach aktywności (Activity Nodes [30]), dlatego wzorzec ten jest kluczowy dla określenia struktury funkcjonalnej przestrzeni publicznej.

Holy Ground [66]. Nienaruszalne (najświętsze) miejsca wymagają specjalnego traktowania: należałoby je eksponować z pewnego dystansu dając obietnicę ich poznania, ale bezpośredni kontakt z nimi winien stanowić misterium drogi od tego co ukryte do tego co objawione, ze wszystkimi stopniami wtajemniczenia, co zostało ujęte w ten sposób:

Problem: Czym jest kościół lub świątynia? To oczywiście miejsce kultu, ducha, kontemplacji. Ale ponad wszystko, z ludzkiego punktu widzenia, to brama. Osoba ludzka przychodzi na świat przez kościół. Opuszcza go przez kościół. I, każdy kolejny przełomowy próg życia, przekracza przez kościół. ([1] strona 332).

Rozwiązanie: W każdej społeczności i sąsiedztwie, należy zidentyfikować pewne najświętsze miejsce, jako ziemię uświęconą, i uformować serię zagnieżdżonych obrębów, każdy wyznaczony przez bramę, każdy narastająco bardziej prywatny i świętszy niż poprzedni, po najgłębsze sanktuarium, które może być osiągnięte, przechodząc przez wszystkie kolejne. ([1] strona 334).

Brzmi to jak starożytny mistyczny tekst, ale opisuje bardzo konkretne rozwiązanie przestrzenne, znane z niemal z każdego kościoła (droga od sieni, przez nawę, prezbiterium, do absydy z ołtarzem), czy też klasztoru (od furty, przez wirydarz do domu zakonnego i do klauzury), ale również nawiązuje do dobrze znanej z biblii Świątyni Jerozolimskiej.

Miejsce spotkań mieszkańców

Identyfikacja mieszkańców z miastem, dzielnicą, czy też sąsiedztwem, może mieć wymiar oficjalny, czasem wzniosły, ale również winien być osobisty. Oprócz kontaktów towarzyskich na gruncie stricte prywatnym, we własnych domach, miasto winno oferować możliwość przeniesienia części prywatności do przestrzeni publicznej. Winno ukształtować strefy, gdzie mieszkańcy, indywidualnie lub z rodzinami, będą mogli utrzymywać kontakt z innymi członkami wspólnoty. Pretekstem może być zarówno praca, jak czas wolny, który można wypełnić życiem towarzyskim, zabawą, rekreacją, wspólnym przeżywaniem wydarzeń kulturalnych. Taki sposób kształtowania przestrzeni już zasygnalizowały wcześniej omówione wzorce: Common Land [67], Life Cycle [26]. Oprócz tego Alexander proponuje szereg wzorców stymulujących wpisanie indywidualnej aktywności mieszkańców w życie społeczne: Carnival [58], Dancing In The Street [63] oraz Night Life [33], Local Sports [72]. Nikt skuteczniej nie wyciąga dorosłych z domu niż dzieci, a znajomości zawarte na spacerach z dziećmi wpływają na budowanie wzajemnego zaufania. Rozmieszczenie i urządzenie placu zabaw opisują wzorce Connected Play [68] i Adventure Playground [73].

Mój szlak codziennych spraw – jedno życie: prywatne, zawodowe i publiczne

Aby przeciwdziałać rozpadowi życia człowieka w przestrzeni i czasie, proponuje się szereg rozwiązań. Po pierwsze lokalizacja jak największej liczby usług w pobliżu miejsca zamieszkania – w sąsiedztwie, we wspólnocie. Po drugie ciągłość przestrzeni publicznej od wspólnego terenu w skupisku domów i sąsiedztwie do jądra jednostki . Po trzecie, przestrzeń ta nie może ziać pustką – to budzi największy niepokój (Pedestrian Street [100], Pedestrian Density [123]).

Wielkość jednostki osadniczej, podział terytorialny oraz rozmieszczenie usług i miejsc pracy zapewniają, że nigdy te odległości nie będą zbyt duże, tak aby zachęcać do pieszego lub rowerowego poruszania się w mieście. Na obszarach o mniejszej intensywności zabudowy, usługi rozmieszczone są na rogach ulic (Corner Grocery [89]- Narożny sklep spożywczy). W gęstszej, wzdłuż ulic o wielofunkcyjnym, w tym zawsze mieszkaniowym, charakterze (Housing in Between [48], Shopping Street [32], Promenade [31]). Zakłady produkcyjne, w zależności od skali, powinny się znaleźć bądź to w samym sąsiedztwie (Work Community [41]), na obrzeżach sąsiedztw (Industrial Ribbon [42]) bądź to w odrębnych, ale małych jednostkach, w ramach wspólnoty, nie większych niż sąsiedztwo (Scattered Work [9]). Również podobnie równomiernie powinny być rozmieszczone placówki oświatowe, ośrodki zdrowia oraz tereny rekreacyjne (Shopfront School [85], University As A Market Place [43], Health Center [47], Local Sports [72], Connected Play [68]).

Szlaki powinny prowadzić od węzła do węzła, od poziomu lokalnego, silnie identyfikowanego z prywatno-publicznym charakterem lokalnej społeczności, do coraz bardziej wspólnotowego terenu w centrum (Degrees of Publicness [36]). W miarę, gdy rośnie stopień upublicznienia przestrzeni rośnie gęstość ruchu pieszego (Pedestrian Density [123]) oraz rośnie oferta funkcjonalna (od Corner Grocery [89], poprzez Market of Many Shops [46], Shopping Street [32], Promenade [31], do Magic of The City [10]). Przestrzeń publiczna, a w szczególności przestrzeń w centrum jednostki osadniczej, miasta, stanowi dodatkowo miejsce zebrań związanych ze wspólnym działaniem i spędzaniem czasu. Jej wyposażenie i funkcje muszą być na tyle atrakcyjne, aby wypełniła się ludźmi, w przeciwnym razie grozi jej martwota.

Struktura przestrzeni publicznych

Hierarchizacja przestrzeni publicznej wynika w pierwszym rzędzie z podziału terytorialnego, a w drugim ze struktury funkcjonalnej. W zależności od poziomu, patrząc od dołu do góry, każdy następny ma bogatsze wyposażenie i zajmuje większy obszar. Złożoność funkcjonalną węzłów aktywności na poszczególnych poziomach przedstawiają wzorce:

Magic of The City [10] - Magia miasta; Promenade [31] - Promenada ; Shopping Street [32] - Ulica handlowa ; Market of Many Shops [46] - Galeria handlowa; Corner Grocery [89] - Narożny sklep spożywczy.

Każdy z tych wzorców stanowi ośrodek usługowy dla różnych poziomów organizacji miasta. Skala i struktura funkcjonalna dostosowana jest do obszaru obsługi, czyli zgodnie z terminologią Alexandra „basenu przechwytywania” (oryg. „catchment basin”, co również można tłumaczyć albo jako zlewnia lub dorzecze, albo jako zagłębie). Dochodzą do tego „obowiązkowe” elementy wyposażenia jak zieleń, czy tereny rekreacyjne. Tworzą się w ten sposób sieci opisane odpowiednimi wzorcami: systemu oświatowego (Network Of Learning [18] - sieć nauki), handlowo-usługowa (Web of Shopping [19] - sieć zakupów), systemu ochrony zdrowia (Health Center [47] - ośrodek zdrowia), zieleni publicznej (Accessible Green [60] - zieleń ogólnodostępna), rekreacyjno-sportowa (Local Sports [72] - lokalne tereny sportowe).

Ośrodek usługowo-handlowy	Lud-ność	Odległość pomiędzy ośrodkami [km]	Miasto metro-politalne	Duże, średnie miasto	Średnie, małe miasto	Miasteczko, gmina, wspólnota 7000	Sąsiedz-two	Skupisko domów
Liczba mieszkańców			300 000 – ...	50 000 – 300 000	10 000 – 50 000	5 000 – 10 000	500 – 1000	30 – 50
Magic of The City [10]	300 000	15,00	1 – ...	0 – 1	x	0 – 1*	x	x
Promenade [31]	50 000	6,00	6 – ...	1 – 6	0 – 1	0 – 1*	x	x
Shopping Street [32]	10 000	2,50	30 – ...	5 – 30	1 – 5	0 – 1	x	x
Market of Many Shops [46]	4 000	1,75	75 – ...	10 – 75	2 – 12	1 – 3	x	x
Corner Grocery [89]	1 000	0,75	300 – ...	50 – 300	10 – 50	5 – 10	0 – 1	x

Liczba ośrodków i punktów usługowych wg typu na poszczególnych poziomach organizacji. Na podstawie [1] str. 109.

* – Wspólnota może stanowić ścisłe centrum metropolii (City), dużego miasta lub średniego miasta.

Wzorce [10], [31], [32], [33], [34] określają różne aspekty rozmieszczenia usług i powiązania ich z otoczeniem, jednak trzeba je czytać łącznie ze wzorcami określającymi sposoby tworzenia sieci. W jednym węźle można, a nawet zaleca się, umieścić kilka sklepów różnych branż W ten sposób kreuje się lokalny węzeł aktywności. Trzeba jednak pamiętać, że wzorce dotyczące zagadnień gospodarczych stanowią raczej wskazówki dla inwestorów oraz wzory dobrych praktyk dla planistów, niż bezwzględne nakazy. Zastosowanie się do parametrów wynikających ze wzorca to wolny wybór inwestora: planista wskazuje teren usługowy, a jakie sklepy się tam zlokalizują określą kupcy, na swoje ryzyko i odpowiedzialność.

Przestrzeń publiczna jest również hierarchizowana ze względu na stopień publicznego otwarcia – tu jest widoczna paralela do wyżej opisanej hierarchii. Ta hierarchizacja odpowiada również utworzeniu różnych typów środowisk osadniczych. Wzorce Degrees of Publicness [36] i Density Rings [29] opisują to uporządkowanie. Stopniowe topnienie prywatności, od peryferii do centrum idzie w parze ze stopniowym zagęszczaniem się zaludnienia i usług, i coraz wyższymi wskaźnikami intensywności zabudowy. Jednak w porównaniu z modelem funkcjonalistycznym, w poszczególnych kręgach nie izoluje się od siebie sposobów użytkowania. Może w centrum usługi są bogatsze i bardziej zróżnicowane, niż na peryferii, ale wszędzie zalecane jest przemieszanie funkcji mieszkaniowych z usługowymi i produkcją (Housing in Between [48] - zabudowa usługowa i publiczna, a mieszkaniówka pomiędzy nią).

Urządzenie przestrzeni publicznej

Urządzenie przestrzeni publicznej jest to gra z kształtem, skalą, perspektywą, światłem i cieniami, w które wpisywane są różne formy aktywności. Każdy element fasady, elewacji lub półotwarty dziedziniec może być pretekstem do jakiegoś rozwiązania. Jest to trochę jak projektowanie ekspozycji w muzeum, jak wystawianie towaru w sklepie, a trochę jak pobyt w adventure park.

Pierwszym zagadnieniem jest określenie kształtu przestrzeni publicznej. Wiąże się to ze zdefiniowaniem i czytelnym wytyczeniem jej granicy. Alexander preferuje, zarówno dla przestrzeni wewnątrzmiejskich, jak i dla wszelkich przestrzeni zewnętrznych w sąsiedztwie zabudowy, kształt pozytywowy (pozytywny) – przestrzenie winny być domknięte i stanowić figurę wypukłą (w geometrycznym rozumieniu).

Positive Outdoor Space [106] W opisie wzorca Positive Outdoor Space [106] stanowczo stwierdza: Ludzie czują się komfortowo w przestrzeniach, które są „pozytywowe” i tych przestrzeni chętnie używają; ludzie czują się relatywnie niekomfortowo w przestrzeniach, które są „negatywowe” i starają się pozostawić takie przestrzenie nieużywanymi. Jest to zbieżne z pojęciem wnętrza urbanistycznego. Model ten wyraźnie narzuca dla obszaru zurbanizowanego charakter tkanki miejskiej. Trudno go pogodzić z dominującym we współczesnej zabudowie miast polskich modelem modernistycznym, gdzie przestrzeń publiczna ukształtowana była w formie rozległych, otwartych terenów zieleni wokół soliterów. Jednocześnie Alexander stara się znaleźć równowagę w sposobie domknięcia wnętrza, między zbytnim otwarciem, a klaustrofobiczną studnią. Stąd ograniczenie przestrzeni winno być w części osiągnięte przez odpowiednie rozmieszczenie budynków, a dostęp do niej winien być zrealizowany przez bramy, które tworzą czytelne przejście, pozostawiając możliwość „wglądu” i jakieś skrawki widoku na zewnątrz. (Stopniowanie otwartości opisuje wzorzec Hierarchy of Open Space [114] Hierarchia otwartych przestrzeni).

Path Shape [121] Aby ulica sprawiała wrażenie wnętrza pozytywowego, Alexander proponuje utworzenie „zgrubienia” w środku jej przebiegu. Na wejściach w ten obszar kształtuje się natomiast przewężenie, w postaci bramy. W ten sposób na szlaku formuje się wnętrze, które staje się miejscem zatrzymania się, pobytu, nie służące wyłącznie przejściu.

W miejscach, w których przewidujemy gromadzenie się ludzi (place, „zgrubienia”), ukształtowanie granicy przestrzeni publicznej powinno uwzględnić „gniazda aktywności”, miejsca koncentrowania się życia w tej przestrzeni (w skali wnętrza, jest to analogia do węzłów aktywności w skali jednostki osadniczej). Mówi o tym wzorzec Activity Pockets [124]. Zakłada on zaplanowanie wokół placów lub „zgrubień”, o których była mowa wyżej, półotwartych nisz, w których zlokalizowane będą różne usługi. Będą one wypełniane przez użytkowników, tworząc jednocześnie cele przemieszczania się na wskroś placu, ożywiając całą tę przestrzeń.

Tym, co definiuje granicę, krawędź przestrzeni publicznej, są przede wszystkim budynki. W naturalny sposób pierzeję tworzy zabudowa szeregowa, która opisana jest we wzorcach Row Houses [38] i Connected Buildings [108]. Pierwszy z nich dotyczy samego rozplanowania takiej zabudowy i dostępu do niej, i raczej dopełnia wzorzec Public Outdoor Room [69]. Natomiast drugi z nich traktuje budynki, jako tworzywo, z którego budowana jest pierzeja. We wzorcu tym, przerwy między budynkami, są dozwolone wyłącznie w przypadku ogólnodostępnych bram lub do innych fragmentów przestrzeni publicznej. Zgodnie z koncepcją Alexandra zabudowa szeregowa stanowi również przegrodę pomiędzy bardziej ruchliwą ulicą, placem, a cichym i prywatnym zapleczem domu (Quiet Backs [59]). Drugim wzorcem, który reguluje położenie krawędzi szlaku tworzącego przestrzeń publiczną jest Building Fronts [122]. Poza wskazówkami na temat kształtu ulicy, postuluje on zlikwidowanie cofnięcia linii zabudowy od ulicy. Jest to nieco kontrowersyjne rozwiązanie, ale z drugiej strony w centrach historycznych miast, stanowi ono opis stanu istniejącego. Dlatego może być z powodzeniem stosowane w obszarach, w których dokonuje się odtworzenia historycznej tkanki miejskiej, lub w których taki charakter zabudowy zamierza się uzyskać.

Podstawową sprawą jest takie zaaranżowanie zabudowy, aby przestrzeń publiczna naturalnie wypełniła się ludźmi. To ludzie ją kreują, to dzięki nim jest ona „publiczna”. Bez mieszkańców jest ona martwa. W tym kierunku zmierza wzorzec Pedestrian Street [100]. Pedestrian Street [100]:

Problem: Proste społeczne obcowanie, kiedy ludzie przebywają ze sobą (rub shoulders - dosł. ocierają się ramionami) w przestrzeni publicznej, jest jednym z najbardziej zasadniczych społecznych spoin wspólnoty.

Rozwiązanie: Należy urządzić zabudowę w taki sposób, aby uformowała deptaki z wieloma wejściami i otwartymi schodami prosto z wyższych pięter, tak aby nawet ruch pomiędzy pokojami mógł odbywać się na zewnątrz, a nie tylko pomiędzy budynkami.

Odrębną grupę stanowią zagadnienia związane kompozycją pierzei ulicznych. Kluczowym jest tutaj wzorzec Building Edges [160], który przestrzega, aby nie traktować elewacji, jako płaszczyzny (w rzucie linii, jak linia zabudowy). Należy zauważyć, że krawędź budynku powinna mieć pewną miąższość. Bez niej nie będzie można ukształtować powiązanych z ulicą „wejść”, otwartych schodów, gniazd aktywności (Activity Pockets [124]). Jest to naturalna konsekwencja widzenia ulicy jako deptaku, opisanego we wzorcu Pedestrian Street [100]. Uzyskanie takiego efektu jest możliwe dzięki wykorzystaniu szeregu narzędzi opisanych we wzorcach: Arcades [119], Stair Seats [125], Six-Foot Balcony [167]. Wzbogacanie krawędzi budynku może być osiągnięte przez wszystkie znane elementy kształtowania bryły (ryzality, wykusze, werandy) lub detale architektoniczne tworzącą rzeźbę elewacji: pilastry, przypory itp.

Arkady (Arcades [119]) tworzą obszar przejścia pomiędzy wnętrzem budynku a placem pod gołym niebem, a jednocześnie ciągnąc się wzdłuż pierzei prowadzą do wyznaczonego celu (Paths And Goals [120]). Stanowią jeden z elementów, który umożliwia przebywanie na ulicy niezależnie od pogody. W zależności od kształtu i położenia, tworzą szlak przemieszczania się lub tworzą miejsce, by przysiąść i spędzić nieco czasu pod dachem. Alexander zaleca, aby niezależnie od przerw pomiędzy budynkami w pierzei, arkady biegły wzdłuż całej ulicy nieprzerwanie. Schody (Stair Seats [125]), tu traktowane, jako jako miejsce do siedzenia, spełniają również rolę wzbogacającą estetykę wnętrza urbanistycznego. Mogą przyjąć postać przedproży (jak w Gdańsku), elementów portyków, ganków lub innych elementów.

Przestrzeń, wnętrze urbanistyczne będzie przyciągało, jeżeli będzie skłaniać do ciągłego odkrywania nowych zjawisk. Mogą one mieć zarówno charakter funkcjonalny, jak i estetyczny, a nawet symboliczny. Przestrzeń miejska musi ciągle zaskakiwać i skłaniać do podążania szlakami prowadzącymi do różnych celów. Realizuje się to poprzez dostarczenie pewnych drogowskazów i symboli, ułatwiających orientację i zachęcających do odkrywania nowych miejsc. Wykaz takich elementów zawierają wzorce: Family Of Entrances [102] - Grupa widocznych wejść, Main Entrance [110] – Główne wejście, Tree places [171] – Zadrzewione miejsca, Seat Spots [241] – Miejsca do siedzenia. Jednak najistotniejszym jest stworzenie „czegoś wyrazistego” wewnątrz przestrzeni – Something Roughly In The Middle [126]. Wzorzec ten stanowi uogólnienie wszystkich wyżej wymienionych. Wnętrze urbanistyczne, czy to będzie plac, czy też ulica, deptak lub promenada, nie może być pusta. Nie chodzi przy tym o zapełnienie jej „czym popadnie”. Należy zaprojektować „coś wyrazistego”. Coś co będzie przykuwało i zaspakajało wzrok, stanowiło identyfikację miejsca, zawierało jakiś przekaz symboliczny. Może to być pomnik, fontanna, a nawet drzewo, ale zawsze musi być to coś stosownego do miejsca, które wypełnia. Dotyczy to każdego wnętrza, zgodnego ze wzorcem Positive Outdoor Space [106].

Dzięki temu tworzy się sieć celów i łączących je ścieżek: Paths And Goals [120] (szlaki i cele). Wzorzec ten opisuje sposób prowadzenia pieszego po miejskich ulicach. Przypomina to trochę planowanie przedsięwzięcia: wyznaczanie kolejnych celów, z których bliższe są widoczne, tak, że jesteśmy przekonani, że są w zasięgu ręki. Osiągnięcie najbliższych celów pozwoli na zmierzenie się z następnymi:

Aby rozplanować szlaki, najpierw należy rozmieścić cele w naturalnych punktach, stanowiących przedmiot zainteresowania. Następnie połącz je w sposób kształtujący szlaki. Ścieżki pomiędzy celami mogą proste, lub delikatnie zakrzywione; ich nawierzchnia powinna obejmować lokalizację celu. Cele nie powinny być oddalone od siebie o więcej niż 30 m.

W modelu Alexandra nie ma elementów wyrwanych z kontekstu. Przestrzeń publiczna ma pewną umowną granicę, ale wielu obszarach przenika się z prywatną czy to fizycznie, czy to wizualnie. Tworzy się system bram i murów, aby zapewnić dostęp, ale nie deptać tego co winno być prywatne, a nawet intymne. Z jednej strony są więc deptaki i promenady, które przenikają się z gankami, portykami, przedprożami, z drugiej ciche zaplecza oraz wnętrza domów (Quiet Backs [59]). Porządkuje te zależności wzorzec Hierarchy Of Open Space [114].

Obsługa transportowa a przestrzeń publiczna

Alexander do problemów transportowych podchodzi w sposób wyważony. Wszędzie podkreśla wagę tworzenia stref wyłączonych z ruchu kołowego, jako warunku budowy przyjaznej i estetycznej przestrzeni publicznej. Ale daleki jest od radykalizmu: przestrzeń publiczna jest powiązana z systemem transportowym, o czym mówi wzorzec Network of Paths and Cars [52] (sieć szlaków i dróg kołowych):

Problem: Samochody są niebezpieczne dla pieszych; ale bogactwo aktywności pojawia się dokładnie tam, gdzie samochody i piesi się spotykają.

Rozwiązanie: Za wyjątkiem miejsc, gdzie intensywność ruchu jest bardzo wysoka lub niska, szlaki piesze powinno się planować jako prostopadłe do dróg, a nie równoległe, tak aby szlaki stopniowo stały się drugą siecią, odrębną od systemu drogowego i ortogonalną do niego. To może zostać osiągnięte stopniowo. Każdorazowo, gdy wyznaczy się jedną ścieżkę, zawsze należy umieścić ją w środku bloku tworzonego przez drogi, tak aby aby musiała przebiegać w poprzek dróg.

Szczegółowych rozwiązań definiujących miejsce systemu transportowego w organizmie miasta dostarczają liczne wzorce, które tworzą grupę rozwiązań godzących wyżej opisane sprzeczności. Pierwszym rozwiązaniem jest takie zaplanowanie przestrzeni, aby ograniczyć konieczność dalekich dojazdów. Drugim, sprawny transport publiczny. Trzecim wyrzucenie intensywnego ruchu na rubieże. A gdy te środki i rezerwy zostaną wyczerpane, kontrolowany dostęp ruchu kołowego do jednostek osadniczych.

Podsumowanie

Jak widać koncepcja języka wzorców nie jest filozoficznym dywagowaniem na temat kształtowania kompozycji miasta. Jest to zbiór praktycznych przepisów, nieraz podanych w postaci parametrycznej, prowadzących do oczekiwanych rezultatów. Po zapoznaniu się z nimi, wielu nasunie się konstatacja, że nie są to nowe, czy rewolucyjne metody kształtowania miast i przestrzeni. Że ten sposób aranżacji przestrzeni jest dobrze znany. I faktycznie są to wzory stosowane od wieków i dobrze funkcjonujące w naszym otoczeniu. Siłą dzieła Alexandra jest to, że w systematyczny sposób rozebrał on te problemy na elementarne jednostki, powiązał je ze sobą i uporządkował w grupy. Jednostki te można traktować jako archetypy różnych przypadków kształtowania przestrzeni.

W modelu Ch. Alexandra przestrzeń publiczna tworzona jest na każdym poziomie organizacji miasta. Każde sąsiedztwo, osiedle, dzielnica winna mieć swój system przestrzeni publicznych. W modelu tym nie ma „zwolnienia” z tego obowiązku, „gdyż osiedle jest na peryferii”, a usługi są realizowane w centrum miejscowości i tam będzie organizowana przestrzeń publiczna. Public Outdoor Room zlokalizowany jest „za drzwiami”, w każdym sąsiedztwie i wspólnocie pracy i wiąże się ścieżkami z węzłami aktywności. Przestrzeń publiczna wypełnia miasto i tworzy system powiązań pomiędzy „moim” domem, „moją pracą”, „moją szkołą”, „naszym” ratuszem i „naszym” sklepem.

Stosując wzorce Alexandra należy zachować pewien umiar i nie stosować ich dogmatycznie. Niektóre propozycje mają charakter nieco utopijny (Independent Regions [1]) lub przedstawiają „pożądany stan idealny”, który może się rozbić o ludzkie nawyki i przyzwyczajenia. Książka była pisana w latach '70 – co jest oczywiste – na podstawie wcześniejszych doświadczeń i ówczesnego dorobku intelektualnego. Widoczne w niej są więc dominujące wówczas, a przynajmniej modne, koncepcje polityczne i gospodarcze. Stąd wyczuwa się pewną fascynację jugosławiańskim systemem samorządu pracowniczego, który zresztą, z innych przyczyn, również był popularny w Polsce w latach '80. Należy mieć również świadomość działania w określonym porządku prawnym, w którym obowiązują ustalone przepisy, standardy i normy. Wiele wzorców nie spełni wymagań polskiego prawa budowlanego lub przepisów odrębnych (co niekoniecznie powinno stanowić zarzut dla merytorycznej wartości tych wzorców). Do tego dochodzą ograniczenia ekonomiczne – realizacja tego modelu, w polskich warunkach, w wielu przypadkach będzie zbyt kosztowna, zarówno dla gmin, jak i dla deweloperów, a co za tym idzie dla samych mieszkańców.

Z drugiej strony wiele rozwiązań może być dzisiaj łatwiejszymi w realizacji niż kiedykolwiek wcześniej. Są to np. rozproszona praca (Scattered Work [9]), projektowanie terenów i jednostek o wielofunkcyjnym charakterze. W szczególności dotyczy to przemieszania funkcji w celu przybliżenia miejsc zamieszkania do miejsc pracy oraz do usług. Obniżanie uciążliwości produkcji, zaawansowane technologie, produkcja just-in-time, ograniczająca potrzeby magazynowe, telepraca – dopiero dzisiaj tworzą warunki na bezkonfliktowe współistnienie zróżnicowanych form użytkowania terenu.

Główną wartością tego dzieła jest jednak przenikliwa analiza problemów współczesnego miasta i przestrzeni. Fascynujące jest też śledzenie drogi od zdefiniowania problemu, poprzez poszukiwanie rozwiązań, do sformułowania gotowego do zastosowania przepisu. A wszystkie wzorce ukazują nowe widzenie problematyki kształtowania przestrzeni.

Spis treści [1] Wstęp - koncepcja języka wzorców [1.0.0.1] Przyjęte konwencje [2] Metoda wzorców projektowych w kształtowaniu przestrzeni [2.0.0.1] Podstawowe konstrukcje języka wzorców [2.0.0.2] Podział przestrzenny – poziomy organizacji społeczeństwa oraz jego obsługi [3] Kształtowanie przestrzeni publicznych przy użyciu języka wzorców [3.0.1] Konstruowanie przestrzeni publicznej [3.0.2] Role przestrzeni publicznej [3.0.2.1] Symboliczne centrum  – punkt orientacyjny i przestrzeń życia społeczności [3.0.2.2] Przestrzeń wspólna kreująca tożsamość społeczności [3.0.2.3] Miejsce spotkań mieszkańców [3.0.2.4] Mój szlak codziennych spraw – jedno życie: prywatne, zawodowe i publiczne [3.0.3] Struktura przestrzeni publicznych [3.0.4] Urządzenie przestrzeni publicznej [3.0.5] Obsługa transportowa a przestrzeń publiczna [4] Podsumowanie

Bibliografia

1: Alexander, Christopher, A Pattern Language: Towns, Buildings, Construction, 1977

2: Gamma, Helm, Johnson & Vlissides, Addison-Wesley, Design Patterns, 1995

3: Eckel, Bruce, Thinking in Patterns, 2003,

4: Marshall, Stephen, Urban Pattern Specification, 2005,

5: Lynch, Kevin, The Image of the City, 1960

6: Lynch, Kevin, Good City Form, 1981

7: Barton, Hugh, Local design archetypes, 2004,